مهمترین خصوصیات یک بذر مرغوب چیست؟

استفاده از بذر مرغوب و باکیفیت یک عامل کلیدی برای تولید موفق محصول است. ویژگی‌هایی مانند درصد جوانه‌زنی، سالم و رسیده بودن بذور، قدرت رویش بذور، رطوبت بذور و همچنین خلوص و… همگی می‌توانند بر کیفیت بذر شما و در نتیجه سودآوری محصول بعدی شما تأثیر بگذارند. در این مقاله از تامین تجارت توانا، درباره مهم‌ترین خصوصیات بذر خوب چیست، بیشتر خواهید آموخت.

یک بذر خوب منجر به سبزشدن بیشتر محصول (بیش از ۷۰ درصد)، توده‌های گیاهی یکنواخت‌تر و رشد سریع‌تر گیاه می‌شود. رشد مطلوب گیاه در مراحل اولیه رشد، مقاومت محصول را در برابر آفات و بیماری ها افزایش می‌دهد.

مهم‌ترین خصوصیات بذر خوب

مهم‌ترین خصصویات بذ خوب عبارت‌اند از:

۱- خلوص بذور (purity)

بذر خالص به بذری گفته می‌شود که عاری از کلیه مواد خارجی و بذور گیاهان دیگر باشد. مهم‌ترین مواد خارجی موجود در بذور کشاورزی عبارت‌اند از:

• بذور گیاهان دیگر

بذور گیاهان دیگر به‌غیراز بذور گیاه اصلی، جزو ناخالصی محسوب می‌شوند، زیرا همگی آنها پس از کاشت گیاه به عنوان علف هرز شمرده خواهند شد و برای رشد گیاه اصلی ایجاد مشکل خواهند کرد.

به هر حال به هر گیاه دیگر به جز گیاه اصلی که ناخواسته در زمین زراعی سبز شوند، به عنوان علف هرز محسوب می‌گردند. نظیر بوته‌های گندم در یونجه‌زارها، گیاه ذرت در اراضی آفتاب‌گردان، یونجه در جوکاری‌ها، چچم در گندم‌زارها که بذر آن باعث کاهش ارزش نانوایی می‌گردد و بذور تاجریزی که موجب رنگین شدن محصول می‌شوند.

• مواد غیر بذری

مواد غیر بذری شامل ذرات، خاک ماسه و کاه هستند. زیرا حضور این‌گونه مواد می‌تواند در دستگاه‌های بذرپاش ایجاد اشکال نمایند. به‌طورکلی بذوری را که دارای ناخالصی‌های بیشتری هستند، در صورتی می‌توانند برای کاشت بکار گرفته شوند که ناخالصی‌های موجود، از نوع غیر بذری و مشکل ساز نباشند.

• روش تعیین درجه خلوص بذور زراعی

برای تعیین درجه خلوص بذور زراعى ابتدا نمونه‌ای واقعی که مشخص‌کننده و نماینده کل مجموعه بذور موردنظر باشد، انتخاب می‌شود. سپس آن نمونه وزن می‌شود. در نهایت ناخالصی‌های دسته اول از جنس بذور و دسته دوم از جنس غیر بذور جدا می‌شود و وزن کل ناخالصی‌ها به دست می‌آید.

۲– سالم و رسیده بودن بذر (healthy & maturity)

بذر برخی از گیاهان زراعی بلافاصله پس از برداشت قادر به جوانه‌زنی و سبزشدن نیستند و در یک دورۀ خواب یا کمون (dormancy) به سر می‌برند. این‌گونه بذور برای از بین رفتن دورۀ خواب، نیازمند طی‌کردن یک مدت‌زمان معین هستند، تا از این طریق بتوانند توانایی جوانه‌زنی و رشد یابند. مدت کمون و نهفتگی ممکن است از چند هفته تا چند ماه به طول بینجامد.

دلایل جوانه‌نزدن بذر زراعی بلافاصله پس از برداشت:

1.  بالغ نبودن بذر
2.  غیرفعال بودن آنزیم‌ها به دلیل عدم بلوغ فیزیولوژیکی بذر
3.  سخت بودن پوسته دانه‌ها
4.  غیر قابل نفوذ بودن پوسته بذر که برای حل این معضل باید به ایجاد شکافی ظریف بر سطح پوسته بذور نمود، که به نیشتر زدن (اسکاریفیکاسیون یا أسكاريفيكيشن) معروف است.
5. حضور ممانعت کننده‌های رشد در بذرها، از جمله اسید بیسیک و اسید اسکوربیک
6. یک‌طرفه بودن ورود آب در ناف بذرهایی نظیر شبدر و یونجه

۳– قوه نامیه بذر یا درصد جوانه‌زنی (germination energy)

یکی از مهم‌ترین خصوصیات یک بذر مرغوب، قوه نامیه یا درصد جوانه‌زنی بذر است. قوه نامیه به درصد بذوری که در شرایط حرارتی معین در طی مدتی مشخص جوانه می‌زنند، گفته می‌شوند.

• روش تعیین قوه نامیه بذور:

1. ابتدا 4 عدد ظرف با گودی مناسب را انتخاب و به خوبی شستشو می دهیم.
2. در کف ظرف‌ها به ارتفاع یک سانتیمتر، شن شسته شده می‌ریزیم.
3. روی شن‌ها را با یک کاغذ صافی می‌پوشانیم.
4. در هر بشقاب به تعداد ۲۵ عدد از بذور موردنظر را می‌ریزیم و روی آنها را با کاغذ صافی دیگری می‌پوشانیم.
5. کاغذها را با مه‌پاش‌های دستی مرطوب می‌سازیم.
6. ظروف حاوی بذور را در مکانی باحرارت متوسط ۳۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد قرار می‌دهیم.
7. هر روز چندین بار، ظروف را مورد بررسی قرار می‌دهیم تا هیچگاه کاغذهای صافی کاملاً خشک نشده باشند؛ لذا در مواقع لزوم به آبپاشی آنها اقدام می‌کنیم. اما نباید شرایط غرقاب و اشباع در محیط آنان به وجود آید.

4- قدرت رویش بذور (germination power) از مهم‌ترین خصوصیات یک بذر مرغوب

به نیروی مورد نیاز بذر برای جوانه‌زنی و خارج‌شدن از خاک را قدرت رویش بذر می‌گویند. قدرت رویش بذر به عواملی از جمله عمق کاشت، بافت خاک، عوامل ژنتیکی بذر و اندازه بذر بستگی دارد. این احتمال وجود دارد که برخی از بذور جوانه‌زده، قادر به خروج از خاک و سبزشدن نباشند؛ لذا چنین بذوری ارزش زراعی نداشته و برای کاشتن مناسب نیستند.

• روش تعیین قدرت رویش:

برای تعیین قدرت رویش بذور زراعی باید آنها را در داخل یک ظرف و زیر قشر نازکی از ماسه کشت نمود. سپس محیط کشت را برای مدت معینی در وضعیت مرطوب حفظ نمود. در پایان مدت تعیین شده، برای رسیدن به این منظور باید تمامی بذوری را که قبلاً درصد جوانه‌زنی آنها معین شده و توانسته‌اند سر از خاک خارج سازند، شمارش شود و درصد بذور سبز شده را به دست آورد که همان قدرت رویش بذور نامیده می‌شود.

بذور مناسب برای کاشت، بذوری است که قدرت رویش یا درصد سبزشدن با قوه نامیه یا درصد جوانه‌زنی آنها یکسان باشد که از مهم‌ترین خصوصیات یک بذر مرغوب است. به‌عبارت‌دیگر تمامی بذور جوانه‌زده، سبز شوند.

۵– قدرت نامیه یا سرعت یا ویگوریته بذور (germination vigor)

یکی از مهم‌ترین خصوصیات یک بذر مرغوب، قدرت نامیه یا سرعت یا ویگوریته بذور است. بذوری که مورد استفاده زارعین برای کاشت قرار می‌گیرد، از این امکان برخوردارند که برخی از آنها سریعاً جوانه بزنند و سبز گردند. در حالی که برخی دیگر از آنها نیازمند گذراندن یک دورهٔ زمانی در انبار برای جوانه‌زنی و سبزشدن هستند.

دراین‌رابطه بذور مرغوب به بذوری اطلاق می‌گردد که تعداد بیشتری از آنها در مدت‌زمان کوتاه‌تری جوانه بزنند و هم‌زمان سبز گردند. هرگاه بذور زراعی به طور یکسان و هم‌زمان جوانه نزنند و سبز نگردند آنگاه:

1. سبزینگی مزرعه دچار عدم یکنواختی می‌گردد.
2. هر چقدر مدت‌زمان بین کاشت تا سبزشدن بذور طولانی‌تر گردد، مسلماً به آبیاری بیشتری برای این منظور نیاز خواهند داشت.
3. همچنین امکان خسارت دیدن بذور در اثر حمله آفات و بیماری‌ها، خشکی خاک، هجوم علف‌های هرز و وقوع یخ‌بندان افزایش می‌یابد.

• روش‌های تعیین ویگوریتی بذور زراعی:

1- روش ساده و سریع

در این روش درصد بذوری که در نصف مدت لازم برای سنجش قوه نامیه و در همان شرایط جوانه بزنند، به عنوان قدرت نامیه یا ویگوریتی بذور تعیین می‌گردد.

2- روش طولانی‌تر و دقیق تر

در این روش، هر روز، مقدار بذور جوانه‌زده را از داخل ظرف جوانه‌زنی خارج می‌کنند و پس از شمارش، در عدد همان روز ضرب می‌کنند. سپس حاصل‌ضرب‌های به‌دست‌آمده را با همدیگر جمع می‌کنند. حال، عدد به‌دست‌آمده را بر تعداد کل بذور کاشته شده در ظرف حاوی شن مرطوب، تقسیم می‌نمایند.

عددی که به‌دست‌آمده، در واقع همان مدت زمانی است که باید سرعت جوانه‌زنی یا ویگوریتی بر اساس آن سنجیده شود. در نهایت تعداد كل بذوری را که تا قبل از زمان به‌دست‌آمده جوانه‌زده‌اند، محاسبه می‌گردد و عدد حاصله همان سرعت جوانه‌زنی یا ویگوریتی بذور موردنظر خواهند بود.

۶– ریزی و درشتی بذور با وزن هزار دانه (seed size)

بذور گیاهان زراعی از نظر ارزش کاشتن، یکسان نیستند. زیرا بذور درشت‌تر معمولاً از وزن بیشتر و ویگوریتی بالاتری برخوردار هستند و در شرایط نامساعد می‌توانند به نحو بهتری متحمل تنش‌های محیطی شوند. تفاوت در اندازه و وزن بذر گیاهان زراعی به دلایل زیر است:

1.  محل قرار گرفتن بذر بر روی گیاه و یا روی محور گل آذین
2. اختلاف ناشی از تفاوت واریته یا رقم بذور زراعی
3. اختلاف ناشی از عوامل محیطی

روش تعیین وزن هزار دانه بذور زراعی

1. ابتدا دو دسته از بذور را به تعداد هر کدام ۲۵۰ عدد از مجموعه بذور تخصیصی برای کاشت جدا میکنیم و وزن هر کدام را تعیین مینمائیم.
2. میانگین دو مجموعه بذور ۲۵۰ عددی را به دست می آوریم.
3. عدد حاصله را در عدد ۴ ضرب میکنیم تا وزن هزار دانه حاصل آید.

در صورتی که وزن هزار دانه دارای منشأ و دلایل ارثی باشد، اهمیت چندانی در تعیین میزان محصول زراعت آتی نخواهد داشت. زیرا همگی بذور حاصل از یک گیاه خودگشن دارای خواص ژنتیکی یکسانی هستند. ولی اگر تفاوت در وزن هزار دانه به عللی چون حاصلخیزی نامناسب خاک مزارع، شیوع آفات و امراض و بادزدگی فیزیکی باشد، یقیناً در میزان محصول آتی تأثیرگذار خواهند بود.

زیرا اصولاً بذور ریز، ریشه های کمتری تولید می‌کنند و گیاه ضعیف تری حاصل می‌آید. بذور درشت برای دیم کاری مناسب تر هستند. زیرا چنین بذوری را می توان در عمق بیشتری کاشت تا دسترسی بیشتری به رطوبت ذخیرهای خاک داشته باشند.

 

۷– رنگ و بوی بذور (colour & odor)

گاهی برای ارزیابی بذر زراعی از رنگ و بوی آن استفاده می‌شود. توجه کردن به رنگ و بوی بذور زراعی به دو دلیل اهمیت دارد:

1. تشخیص ارقام و واریته های خاص
2. تعیین مرغوبیت یا عدم مرغوبیت بذور

به عنوان مثال:

• بذور برنج و جو اگر در زمان برداشت محصول با وقوع بارندگی مواجه گردند، آنگاه لکه هایی بر روی بذرهای آنها ایجاد خواهد شد، که نامرغوب بودن آنها را به اثبات می رساند.

• رنگ بذور تازه شبدرها، نسبتاً براق تر است و در ماه های بعد کم کم کدرتر می‌گردند.
• اگر رنگ بذور چغندرقند از سبز تیره به قهوه ای تغییر یابد، دلیل بر گهنگی آنها خواهد بود.
• غالباً بذور نارس یونجه سبز رنگ هستند و پس از مدتی به تدریج به خاکستری یا قهوه ای مایل به زرد تغییر می یابند.
• بعضی از بذر گیاهان مثل بذر زیره، هویج و خیار دارای عطر ویژه ای هستند. این‌گونه عطرها در اثر کهنگی و مرور زمان زائل میشوند، که اصطلاحاً حاکی از ضایع شدن بذور است.

 

۸– رطوبت بذر (color & odor)

دوام و بقای زیستی بذور زراعی، بستگی زیادی به میزان رطوبت آنها در حین انبارداری دارد. زیرا چنانچه میزان رطوبت بذر زیاد باشد، احتمالاً در طی دوره انبارداری مورد هجوم قارچها قرار خواهند گرفت؛ بنابراین رطوبت بذر از مهم‌ترین خصوصیات یک بذر مرغوب است. درصد رطوبت موجود در بذر به وضعیت آب و هوایی منطقه در موقع برداشت محصول و همچنین شیوۀ انبارداری بستگی دارد.

انبارهای گرم و مرطوب موجب میشوند که بذور، زودتر قوه نامیه خود را از دست بدهند. در حالی که انبارهای خنک و خشک موجب دوام قوه نامیه بذور زراعی می‌گردند. هر چقدر میزان رطوبت بذر در زمان انبار کردن بیشتر باشد، به همان نسبت فساد و خرابی سریع تری را متحمل می‌گردد. بذوری که در انبارهای فاقد تهویه مناسب نگهداری میشوند، از قوه نامیه مطلوبی بهره مند نخواهند بود.