در دنیای امروز، تولیدات کشاورزی نقش بسیار مهمی در تأمین نیازهای غذایی جامعه‌ها ایفا می‌کند و به عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد ملی به شمار می‌آید. با افزایش جمعیت جهان و تغییر الگوهای مصرف، توجه به حفظ کیفیت و ارزش اقتصادی محصولات کشاورزی به یک ضرورت تبدیل شده است. ما در تامین تجارت توانا، نه تنها به مسئله اهمیت حفاظت از محصولات کشاورزی تا انبار مصرف در جهت تأمین تقاضای غذایی جامعه، بلکه به تأثیرات اقتصادی این موضوع بر زنجیره تأمین غذا و درآمد کشاورزان و بازارهای جهانی نیز خواهیم پرداخت. اگر علاقه‌مندید که با روش های کاهش ضایعات محصولات کشاورزی آشنا شوید، ما را تا پایان مقاله همراهی کنید.
پیش‌بینی می‌شود که جمعیت جهان تا سال 2050 به 10 میلیارد نفر برسد. این امر مستلزم افزایش 56 درصدی تولید غذا نسبت به میزان تولید در سال 2010 است. اما مطالعات هشدار داده‌اند که تولیدات کشاورزی در سراسر جهان برای تامین این تقاضای اضافی برای غذا با مشکل مواجه خواهد شد. علیرغم فشارهای فزاینده بر عرضه مواد غذایی، حدود یک سوم کل مواد غذایی تولید شده برای مصرف انسان هدر می رود. بیش از 40 درصد از این تلفات در سراسر زنجیره تامین محصول در سطح پس از برداشت، بین برداشت و مصرف‌کننده در بسیاری از اقتصادهای در حال توسعه رخ می دهد.
امنیت غذایی شامل تولید محصول و حفظ سلامت آن در طی دوره ذخیره‌سازی تا رسیدن به دست مصرف‌کننده است. با توجه به تغییرات آب و هوایی، کاهش منابع طبیعی و نیاز به حفظ تنوع زیستی، مسئله حفاظت از محصولات کشاورزی به یک چالش چندگانه تبدیل شده است. تضمین کیفیت و ارزش اقتصادی محصولات کشاورزی نه تنها به تحقق اهداف اقتصادی بلکه به حفظ محیط‌زیست و تعادل اکوسیستم‌های مختلف نیز وابسته است.
روش های کاهش ضایعات محصولات کشاورزی
الف. اقدامات پیش از برداشت
-
استفاده از سموم کنترل‌کننده آفات و بیماری‌ها
تولید محصول باکیفیت از مراحل انتخاب خاک، آبیاری، کنترل علف‌های هرز و تناوب زراعی شروع می‌شود. عوامل اقلیمی، آب و هوا، آبیاری و کوددهی نیز بر کیفیت مؤثرند. علاوه بر این، استفاده از سموم مناسب، انهدام آفات و بیماری‌ها، جمع‌آوری برگ‌های لهیده و شاخه‌های آفت‌زده نیز در کیفیت محصول تأثیرات چشمگیری دارند.
-
استفاده از روش‌های بیولوژیک در راستای کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی
روش بیولوژیک یکی از روش های کاهش ضایعات محصولات کشاورزی محسوب می‌شود و به عنوان روشی برای مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی و همچنین علف‌های هرز در باغات و مزارع به شمار میرود. در روش بیولوژیک از میکروارگانیسم‌های مفید در راستای کنترل عوامل بیماری‌زای گیاهی و مبارزه با علف‌های هرز مزارع و باغات بهره گرفته می‌شود.
طی سال‌های اخیر به دلیل وجود بقایای انواع سموم و آفت‌کش‌های مورد استفاده در روند تولید محصولات زراعی و باغی بر کاهش مصرف آنها تأکید فراوان شده و به مدیریت مصرف انواع سموم در بخش کشاورزی توصیه می‌شود.
کاربرد بیش از اندازه سموم کشاورزی در اکثر مواقع موجب نابودی حشرات و میکروارگانیسم‌های مفید خاک شده و این حشرات که دشمنان طبیعی آفات محسوب می‌شوند را از بین می‌برند. با توجه به اینکه عوامل کنترل بیولوژیک و فرآورده‌های آنها از طبیعت اقتباس شده و خود جزو مواد ارگانیک هستند، بنابراین این روش مطمئن‌ترین شیوه حفاظت محصولات کشاورزی شناخته می‌شود.
مزایای استفاده از روش‌های بیولوژیک در حفاظت از محصولات کشاورزی
- این روش، آلودگی‌های زیست محیطی را که در روند تولید محصولات کشاورزی ایجاد می‌شوند به حداقل می‌رساند.
- همچنین به‌کارگیری روش‌های بیولوژیک توسط بهره‌برداران بخش کشاورزی موجب می‌شود شاهد باقی‌ماندن سموم و آفت‌کش‌های خطرناک در محصولات تولیدی نباشیم و محصولی پاک و عاری از سموم به دست مصرف‌کننده برسد.
-
توجه به تغذیه گیاهی و عدم کمبود مواد غذایی در طول دوره رشد و نمو گیاهان
تغذیه گیاه نقش مهمی در حفظ کلیه فرایندهای حیاتی در گیاهان دارد و به همین دلیل جزو یکی از مهم ترین روش های کاهش ضایعات محصولات کشاورزی محسوب می‌شود. عناصر مغذی مختلفی وجود دارند که به عملکرد صحیح فرایندهای متابولیک گیاه کمک می‌کنند. به طور مشابه، چنین عناصری در کمک به گیاه برای مقابله با تغییرات اقلیمی، تنش‌های حاصله از بیماری‌ها یا ترکیبات سمی وارده از سموم نقش دارند.
کمبود مواد مغذی مورد نیاز گیاه، علائم کمبود ایجاد می‌شود و منجر به کاهش رشد گیاه و یا عملکرد محصول می‌شود. در مورد مصرف بیش از حد مواد مغذی هم همین‌طور است؛ بنابراین بایستی اقدامات مدیریتی مناسب خاک جهت بهینه‌سازی تغذیه گیاه انجام شود که به نوبه خود منجر به بهبود محصول و افزایش عملکرد می‌شود. علاوه بر این، تلاش‌های متقابل بین زیست‌شناسان گیاهی، بوم‌شناسان، زیست‌شناسان مولکولی و کشاورزان برای بهبود تولید محصول و حاصلخیزی پایدار خاک مورد نیاز است.
ب. اقدامات زمان برداشت
-
تنظیم زمان و روش صحیح برداشت
انتخاب زمان مناسب برداشت و نحوه انجام آن تأثیرات قابل توجهی بر روی شکل، رنگ، طعم و خواص محصول دارد. همچنین، می‌توان در بهینه‌سازی فرایند برداشت و کاهش آسیب‌های ناشی از ریزش محصول، از مواد شیمیایی استفاده کرد. شاید یکی از بزرگ‌ترین اشتباهاتی که بسیاری از تولیدکنندگان محصولات کشاورزی مرتکب می‌شوند، برداشت زودهنگام است.
زمان برداشت به عوامل زیادی مانند فصل، تنوع محصول، دوره بلوغ و غیره بستگی دارد. آبیاری بیش از حد و نوردهی نامنظم می‌تواند رسیدن محصول را طولانی‌تر کند که در نتیجه زمان برداشت را به تأخیر می‌اندازد. برداشت زودهنگام باعث از بین رفتن دانه‌های نرسیده می‌شود، در حالی که برداشت دیرهنگام منجر به ریزش دانه‌ها می‌شود. علاوه بر این، جوندگان و حتی پرندگان غلات را می‌خورند؛ بنابراین بررسی منظم محصول با نزدیک‌شدن به دوره برداشت ضروری است. رنگ زرد طلایی نشان‌دهنده محصولات رسیده برای شلتوک، برنج و گندم است.
-
کاهش آسیب‌های مکانیکی ضمن برداشت و حملونقل محصولات
در فرآورده‌های کشاورزی، آسیب‌های مکانیکی هنگام برداشت میوه‌ها و سبزیجات می‌توانند کیفیت و تازگی آنها را تخریب کنند. آسیب‌های ناشی از بریدگی و سوراخ‌شدگی، راه ورود قارچ‌ها و باکتری‌ها به محصول را باز می‌کنند و می‌توانند بافت و طعم محصول را تغییر دهند.
ضربه، فشار و سایش در طول حملونقل، انبار و بسته‌بندی آسیب‌های مکانیکی را ایجاد کرده و کاهش کیفیت محصول را تسریع می‌کند. استفاده از ابزارهای تمیز، رعایت بهداشت در برداشت، حملونقل بهینه و بسته‌بندی مقاوم می‌تواند این آسیب‌ها را کاهش دهد و در نهایت منجر به حفاظت از محصولات کشاورزی تا انبار مصرف می‌شود. به همین دلیل، کاهش آسیب‌های مکانیکی ضمن برداشت و حمل و نقل محصولات از روش های کاهش ضایعات محصولات کشاورزی به شمار میرود.
ج. اقدامات پس از برداشت تا انبار مصرف
-
کنترل کاهش رطوبت
کنترل رطوبت میوه‌ها و سبزیجات بعد از برداشت بسیار حیاتی است. کاهش آب باعث تغییرات ظاهری و کیفی میوه‌ها می‌شود و ممکن است بازارپسندی آنها را تخریب کند. در این فرایند، زمان برداشت محصول تأثیر دارد؛ بهتر است محصولات برگی هنگامی برداشت شوند که رطوبت و آب موجود در آنها در بیش‌ترین حالت خود باشد. اثر تنفس و تعرق پس از برداشت باعث ازدست‌دادن آب و مواد می‌شود، و با وجود قطع ارتباط با گیاه مادر، ترمیم امکان‌پذیر نیست و درنهایت تازگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. حفظ رطوبت با استفاده از تنظیمات محیطی و بسته‌بندی مناسب امکان‌پذیر است.
-
کنترل دما پس از برداشت
کنترل دما پس از برداشت از اصول افزایش عمر و حفاظت از محصولات کشاورزی تا انبار مصرف است. سردکردن مقدماتی با هوا یا آب سرد، یا استفاده از یخ، می‌تواند عمر محصول در انبار را افزایش دهد و از تغییرات در کیفیت محصولات جلوگیری کند.
-
کنترل آفات و بیماری‌های پس از برداشت
جهت کنترل آفات و بیماری‌ها پس از برداشت، از روش‌های فیزیکی و شیمیایی همراه با تنظیم دما و رطوبت استفاده می‌شود. دمای پایین، مهم‌ترین روش کنترل میکروارگانیسم‌ها هستند. انجام تیمارهای شیمیایی باهدف جلوگیری از آلودگی اولیه و همچنین استفاده از قارچ‌کش‌ها در مراحل مختلف برداشت از مهم‌ترین تدابیر است. همچنین، محصولات جهت کنترل آفات پس از برداشت ممکن است با مواد تدخینی یا مواد شیمیایی پوشش داده شوند.
-
جلوگیری از جوانه‌زنی
رشد جوانه و ریشه در محصولاتی مانند سیب‌زمینی، پیاز و سیر باعث تسریع فساد آنها و کاهش ارزش بازاریابی می‌شود. با پایان دوره رشد، محصول به دوره رکود وارد می‌شود و به شرایط محیطی پاسخ نمی‌دهد. افزایش فعال‌کننده‌های رشد باعث جوانه‌زنی محصولات می‌شود، اما مهارکننده‌های شیمیایی مانند CIPC نیز برای کنترل استفاده می‌شوند. مواد شیمیایی مانند کلر و گوگرد هم معمولاً جوانه‌زنی و رشد را مهار می‌کنند.
-
بسته‌بندی
بسته‌بندی محصولات کشاورزی نقش مهمی در حفاظت از کیفیت و ارزش‌افزوده آنها ایفا می‌کند. از موارد کلیدی موردتوجه در بسته‌بندی محصولات غذایی مانند حرارت، نور و مقاومت در برابر فساد نیز نباید غافل شد. ترتیب خنک‌کردن و بسته‌بندی نیز تأثیرگذار است تا از رشد میکروارگانیسم‌ها و تغییرات مضر در محصولات جلوگیری شود.
-
ذخیره‌سازی محصولات کشاورزی
ذخیره‌سازی محصولات کشاورزی برای تأمین پیوسته بازار و افزایش سود مفید است. نگهداری موقت محصولات کشاورزی در انبارها در زمان وفور محصول و عرضه به‌موقع آنها در بازار، کاهش نوسان قیمت را تسهیل می‌کند. برای افزایش مدت ذخیره‌سازی، از سردسازی و اتمسفر کنترل شده بهره‌برداری می‌شود.
در کشت‌های با مقیاس بزرگ که عمدتاً برای بازاریابی و فروش است، پرورش‌دهندگان باید محصولات خود را ذخیره کنند و نیاز است فضای ذخیره‌سازی مناسبی ترتیب داده شود. فضای ذخیره‌سازی ناکافی و روش‌های نامناسب ذخیره‌سازی می‌تواند منجر به ازدست‌دادن محصولات کشاورزی شود.
علاوه بر آفات و جوندگان، باکتری‌ها، قارچ‌ها و شرایط محیطی مانند رطوبت و دما ممکن است منجر به آسیب دانه‌های ذخیره شده شوند؛ بنابراین، تیمار مناسب قبل از ذخیره دانه‌ها، مورد نیاز است با آفت‌کش‌ها از آلودگی جوندگان جلوگیری کرد. محیط مرطوب باعث رشد قارچ روی غلات می‌شود. با خشک کردن مناسب دانه‌ها در نور خورشید می‌توان از این امر جلوگیری کرد.
-
رعایت مدت، شرایط و اتمسفر انبار
در طی دوره ذخیره‌سازی محصولات کشاورزی، مدت نگهداری به ویژگی‌ها و حساسیت هر محصول بستگی دارد. بر شرایط ذخیره‌سازی، مواردی همچون دما و رطوبت نیز تأثیر گذارند. برای جلوگیری از ایجاد تفاوت دمایی، استفاده از اتمسفر کنترل شده مفید است. این روش میزان دی‌اکسیدکربن را افزایش و اکسیژن را کاهش داده، اما کاربردش محدود به موارد خاص است.
آفات انباری و مبارزه با آنها در حفاظت از محصولات کشاورزی
عوامل زیان‌آور در محصولات انباری می‌توانند به دودسته تقسیم شوند: عوامل زنده (آفات و میکروارگانیسم‌ها) و عوامل غیرزنده (دما و تغییرات آن، رطوبت و تغییرات آن). گرما به عنوان یکی از عوامل اساسی در رشد و فعالیت حشرات تأثیر قابل توجهی دارد. افزایش دما در انبار باعث افزایش سرعت رشد حشرات و کوتاه‌شدن دوره رشد آنها می‌شود. همچنین درجات حرارت بالاتر باعث افزایش فعالیت قارچ‌های ساپروفیت می‌شود.
برای جلوگیری از افزایش ناخواسته دما در انبار، جریان هوا باید به طور مناسب تنظیم شده و از گرمای اضافی جلوگیری شود. افزایش گرما به حدی می‌تواند برسد که ترکیب شیمیایی محصول را دگرگون کند و حتی باعث آتش‌سوزی شود، به خصوص در محصولات دانه‌های روغنی. برای جلوگیری از این مشکلات، کنترل دما و جریان هوا در انبار بسیار مهم است.
مهم‌ترین چالش کنونی کشور در کنترل آفات انباری، نبود روش مناسبی در ضدعفونی محصولات غذایی انباری و صادراتی به‌جای گاز فوق‌العاده سمی متیل بروماید است. از سوی دیگر روش‌های قدیمی برای تشخیص مراحل اولیه آلودگی آفات انباری از دقت کافی برخوردار نبوده و مشکلات متعددی همچون احتمال بروز خطا در صدور گواهی بهداشتی محصولات صادراتی و عدم مبارزه به‌موقع را افزایش می‌دهند.
برای مدیریت آفات انباری راهکارهای متعددی وجود دارد که شامل رعایت اصول مهندسی در ساخت انبارها، کاربرد تلفیقی ترکیبات شیمیایی کم‌خطر برای ضدعفونی انبارها قبل از ذخیره‌سازی، گازدهی انبارها با فومیگانت‌های سازگار با محیط‌زیست و استفاده از روش‌های زیستی به‌صورت تلفیقی توصیه می‌شود.
نگهداری بذور کشاورزی در انبار
بذور را در انبار نگهداری می‌کنیم تا اصالت و قابلیت جوانه‌زنی آنها حفظ شود. برای جلوگیری از آسیب‌دیدن بذور در انبار، به موارد زیر توجه کنید:
- انبار باید دارای تهویهٔ مناسبی باشد تا هوای تازه و اکسیژن به داخل وارد شود و دی اکسید کربن و رطوبت اضافی دفع شوند. این کار باعث جلوگیری از فرایند خرابی بذور به دلیل رشد میکروارگانیسم‌ها می‌شود.
- دما و رطوبت محیط انبار باید در محدوده‌های مناسبی تنظیم شوند. دماهای بسیار بالا می‌توانند باعث خرابی بذور شوند. همچنین رطوبت زیاد باعث تشکیل قارچ‌ها و میکروارگانیسم‌ها می‌شود که بذر را تخریب می‌کنند.
- بذور با مشکلاتی مانند تخم‌خوردگی یا آسیب‌دیدگی باید از بذور سالم جدا شوند تا از انتشار خرابی جلوگیری شود.
- بذور را باید در بسته‌بندی‌های مناسب قرار داد تا از تماس با رطوبت و آفات جلوگیری شود. بسته‌بندی باید محکم و مناسب باشد.
- استفاده از روش‌های فیزیکی یا شیمیایی برای کنترل حشرات و آفات در انبار می‌تواند از تخریب بذور جلوگیری کند.
- بذور باید به ترتیب زمان جوانه‌زنی قرار گیرند تا بذرهای با مدت زمان جوانه‌زنی کوتاه‌تر، مورد دسترس قرار نگیرند و به طور ناخواسته آسیب نبینند.
- بهتر است قبل از انبار بذور، تست جوانه‌زنی را انجام داده و قابلیت جوانه‌زنی بذور بررسی شود.
با رعایت این نکات و روش‌ها، می‌توانید بذور را به خوبی در انبار نگهداری کرده و از آسیب‌دیدن آنها جلوگیری کنید.
نتیجه‌گیری
با بهره‌گیری از روش‌های مناسب نگهداری از محصولات کشاورزی، از جمله بذور، می‌توان به حفظ کیفیت و ارزش اقتصادی آنها در طول زمان پیشرفت و ضایعات را به حداقل رساند. این موارد اهمیت ویژه‌ای در مدیریت محصولات دارند.
بدون دیدگاه